De ernstige overstromingen in België en Duitsland domineerden deze zomer het nieuws. Klimatoloog Jean-Pascal van Ypersele bevestigt dat die ramp niet zomaar is gebeurd, maar gelinkt is aan de opwarming van de aarde. De zoveelste indicatie dat het dringend tijd is om in actie te schieten, maar dan stellen zich enkele cruciale vragen: hoe actie ondernemen, en wie is er verantwoordelijk?
Anna Milojkowic.
De cijfers zijn redelijk eenduidig. In België veroorzaken vijf multinationals 20% van de uitstoot. Dat is bijna evenveel als alle Belgische gezinnen gecombineerd. Toch is het vaak nog voer voor debat wie er nu echt verantwoordelijk is. Is het immers niet zo dat die bedrijven enkel produceren, zodat burgers en gezinnen kunnen consumeren?
De consumptie of de productie aanpakken?
Voor Pieter Timmermans, de baas van het Verbond van Belgische Ondernemingen (VBO), is het antwoord duidelijk. De bedrijven hebben al veel moeite gedaan, dus nu is het tijd dat de gezinnen hun steentje bijdragen. Nochtans blijkt uit onderstaande grafiek dat de vijf meest vervuilende bedrijven in België hun uitstoot sinds 2013 nauwelijks verminderd hebben. Nog erger: de kleine daling tussen 2019 en 2020 heeft meer te maken met de coronacrisis, toen de productie van veel bedrijven stil lag, dan met nieuwe klimaatambities.
Dat is natuurlijk geen antwoord op de vraag of die bedrijven voor ons produceren. Bedrijven als ArcelorMittal en BASF, die deel uitmaken van bovenstaande top 5, produceren staal- en chemieproducten. Dat zijn geen producten die consumenten kopen in de winkel en waarbij ze kunnen kiezen voor biostaal of biolithium. Andere bedrijven kopen die producten voor hun eigen productie, dus daar heeft de consument niets over te zeggen. Bovendien kunnen we de staalproductie niet zomaar stilleggen, want staal is nodig om bijvoorbeeld bruggen, woningen en ziekenhuizen te bouwen. Het is dus noodzakelijk om staal te produceren, maar dat moet gebeuren op een niet-vervuilende manier.
In Nederland hebben de vakbonden getoond dat het anders kan. Ze ontwikkelden in een vervuilend staalbedrijf een plan om op een groene manier staal te produceren, ondersteund door verschillende klimaatorganisaties waaronder Greenpeace. Het probleem: Tata Steel, de grootste aandeelhouder van het bedrijf, wou niet investeren in het plan. Daarom hebben 9.000 arbeiders het werk neergelegd om de aandeelhouders te dwingen te investeren in de ecologische productiewijze, de grootste staking in 28 jaar en dat in volle coronacrisis. Met succes, want onder druk van de werkende mensen zal de fabriek nu heel wat minder uitstoten en op termijn CO₂-neutraal worden.
De impact van het individu
Veel mensen nemen al allerlei initiatieven om ecologischer te leven. Ze nemen minder het vliegtuig of proberen volledig zonder afval door het leven te gaan. Die acties vertrekken vanuit mooie ideeën, maar het is maar de vraag welk gewicht het in de schaal legt. Volgens een studie van Oxfam zijn de 1% rijksten van de wereld verantwoordelijk voor 15% van de uitstoot. Dat is twee keer zo veel als de armste helft van de wereldbevolking.
Bovendien leven we in een kapitalistische samenleving die aan de hand van reclame constant mensen aanstuurt om zo veel mogelijk te consumeren. Die reclame heeft een groot effect, anders zou de industrie niet draaien op 3 miljard euro per jaar in België en zelfs op 30 miljard euro per jaar in Frankrijk. Die reclame is vaak misleidend, waardoor het niet evident is te weten welke producten er effectief beter zijn voor het klimaat. Veel bedrijven, zoals Total en Coca Cola, doen aan greenwashing. Dat betekent dat ze inzetten op groene marketing, terwijl hun producten uiteindelijk helemaal niet zo groen zijn als ze doen uitschijnen.
Als we alle bovenstaande argumenten zouden negeren, en zouden doen alsof iedereen de energie, de tijd en het geld heeft om hun consumptie volledig om te keren, wat zou dan de impact zijn op het klimaat? Een Franse studie van Carbone 4 nam de proef op de som. De ecologische voetafdruk van een persoon die zich zogezegd perfect gedraagt, die nooit het vliegtuig neemt, altijd te voet gaat, geen vlees eet, alles tweedehands koopt,… verlaagt hun voetafdruk met 2,8 ton per jaar. Om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs te halen, zou iedereen hun voetafdruk moeten verlagen met 9 ton per jaar. Individuele handelingen kunnen dus maximaal bijdragen aan een derde van de inspanning die er moet genomen worden. En dan is er zelfs nog niet in rekening genomen dat het klimaatakkoord van Parijs eigenlijk niet ambitieus genoeg is om klimaatneutraal te zijn tegen 2050.
Ondanks die feiten is de ecologische voetafdruk alomtegenwoordig, zowel in de media als in het onderwijs. Dat heeft een specifieke oorzaak. Het bedrijf BP is in 2004 een campagne begonnen om de term te promoten. Tegelijkertijd is BP een multinationaal oliebedrijf dat in 2010 nog in opspraak kwam voor een groot milieuschandaal, dus het is zeer hypocriet dat zij zich opstellen als een bedrijf dat geeft om het klimaat. Susan Hassol, directrice van een NGO gespecialiseerd in de communicatie omtrent klimaat, stelt dat BP de term bewust heeft gepopulariseerd, om het klimaatdebat te oriënteren van bindende normen voor de grote bedrijven naar de schuld steken op individuen en hun consumptiegedrag.
De oplossing zal collectief zijn of zal niet zijn
De consumptie moet ook veranderen, maar dat is een politiek en collectief vraagstuk. Om de energieconsumptie te doen dalen, is het belangrijk om huizen te isoleren. In België zijn 85% van de huizen slecht geïsoleerd, wat voor een enorm energieverlies zorgt. Het isolatiebeleid moedigt momenteel enkel mensen aan die de middelen hebben om isolatiewerken te betalen. Vooral de minst gegoede huishoudens wonen in de minst geïsoleerde huizen.
In Nederland hebben ze sinds 1978 een nationaal isolatieplan en op tien jaar tijd werd 60% van de huisvesting geïsoleerd. Dat is wat er nodig is: een collectief probleem oplossen met een structureel antwoord. Het is mogelijk om in België te werken met een derdebetalerssysteem. Dat betekent dat een publiek bedrijf zich zou ontfermen over de isolatie. De bewoners betalen dan in de loop van de jaren de investeringen terug, terwijl hun factuur lager ligt door een vermindering van energieverbruik. Zo blijft de factuur hetzelfde gedurende enkele jaren, maar een deel gaat naar het publiek bedrijf om de werken terug te betalen. Een soortgelijk systeem bestaat al in Duitsland waar een miljoen woningen werden gerenoveerd in drie jaar. Daarenboven vermindert de energiefactuur automatisch nadat de investeringen zijn terugbetaald.
Dezelfde logica zou er moeten zijn voor transport: als we het autogebruik moeten verminderen en vermijden dat mensen waanzinnig veel tijd verliezen in de file, moeten we investeren in degelijk en gratis openbaar vervoer. We kunnen de consumptie van de mensen veranderen door alternatieven te geven en door maatregelen te nemen op grote schaal.
We moeten en kunnen het klimaat redden!
De experts van het IPCC zijn het erover eens: het is perfect mogelijk om het klimaat te redden. Dat is dan wel op voorwaarde dat we onmiddellijk radicale maatregelen nemen. De grootste vervuilers, namelijk de grote multinationals, herhalen steeds maar opnieuw dat het de individuele daden zijn die ervoor zullen zorgen dat we het klimaat gaan redden. Maar de impact van die acties is veel te beperkt. Om echt een punt te zetten achter de opwarming van de aarde, moeten we massaal investeren in groene energieproductie, in de isolatie van gebouwen, in openbaar vervoer,... We hebben nood aan bindende normen voor de grote bedrijven, die hen verplichten om hun productie aan te passen. De grote multinationals zullen er daarentegen alles aan doen om hun uitstoot niet te moeten verlagen, omdat dat hun winsten zou aantasten. Daarom moeten we ons mobiliseren en met zo veel mogelijk zijn. Afspraak op 10 oktober op de grote klimaatmars in Brussel!